Yetişkinlikte otizm spektrum bozukluğunun belirtilerinin çocukluktan itibaren başlar fakat fark edilmeyebilir. Geç teşhis edilmesiyle yetişkinlikte tanı alınabilir. Otizm, sosyal iletişimdeki zorluklar, tekrarlayan davranışlar ve sınırlı ilgi alanları ile kendini gösterebilir.
Bu durum yaşla birlikte değişim gösterir. Çocuklukta otizm teşhisi konulmamış kişiler, yetişkinlikte sosyal hayatta, iş dünyasında veya ilişkilerde karşılaştıkları sorunlar otizm belirtilerinin saptanmasına neden olabilir. Yazımızda otizm de ortaya çıkan belirtiler, sorunlar, tanı alma, tedavi sürecine değinilecektir.
Yetişkinlerde Otizm Belirtileri Nelerdir
Erişkinlerde otizm çocuklukta olanlara benzerdir. Otizm özellikleri 4 alanda toplanır.
- Anlama ve Etkileşim Zorlukları
Yetişkin otizminde en sık görülen belirtilerden biri, sosyal durumları anlamada ve karşılıklı etkileşim kurmada yaşanan zorluklardır. Bu tür zorluklar, otizmli bireylerin sosyal ilişkilerdeki davranışlarını anlamayı ve yönlendirmeyi güçleştirir.
- Sosyal etkileşimlerde karşılıklık az olabilir.
- Karşılıklı ilişki kurmada tek tipleşmiş ilişki kurma biçimini sağlayamamak
- Karşılıklı ilişki ve etkileşim kurmada eksiklik veya seçicilik olması
- Dikkati başkasıyla birlikte aynı yöne yönlendirme becerisi olmaması
- Sosyal etkileşimdeki iletişim sorunları dışında sözel ve sözel dışı ifadelerde kendini anlatmakta zorlanma
- Mecaz, ima, atasözü ve şakaları anlamamak gibidir
- Başkasının zihninden geçeni anlamak ve ona uygun tepkiler verme becerisinin yetersiz olması
- Olayları ve durumları tahmin etme ve kestirme becerisinde eksiklik
Bu zorluklar, günlük hayatta iletişimi zorlaştırsa da farkındalık ve destekleyici yaklaşımlar sayesinde, otizmli bireyler sosyal becerilerini geliştirebilir ve daha rahat etkileşimler kurabilir.
- İletişim Zorlukları
Otizmli bireylerde iletişim, sadece konuşmak değil; aynı zamanda jestler, mimikler ve diğer sözel olmayan iletişim yollarıyla da zorluklar yaşanabilir. Bu durum, diğer insanlarla anlamlı ve verimli bir iletişim kurmalarını etkiler.
- Bir başkasına uygun konuşma ve sağlıklı etkileşim kurma becerisi olmaması
- Sözel olmayan iletişim yollarının, jest, mimik gibi beden dili hareketlerin kişiler arası ilişki ve etkileşimde uyumlu olmaması
- Konuşmayı amaca uygun sürdürememe
- Diğer insanların söylediklerini sosyal açıdan anlayamamak
İletişimdeki bu güçlükler, otizmli bireylerin ifade becerilerini kısıtlayabilir. Ancak doğru destek ve eğitimle, iletişim becerilerinde gelişme sağlanabilir, bireyler toplumsal hayata daha kolay entegre olabilir.
- Sosyal İlişki Güçlükleri
Otizmli bireylerde sosyal ilişki kurma biçimi, genellikle seçici, mesafeli ve farklı bir düzeyde olabilir. Bu kişiler, sosyal dünyalarını kendi ilgi ve beceri alanları etrafında sınırlandırma eğilimindedir.
- Dünyasının kendi iç dünyasından ibaret olması,
- Soğuk ve uzak kişilik yapısına sahip olmak
- Seçici, edilgen ama mesafeli olmak
- Aktif katılıma sadece kendi ilgi ve beceri alanlarında kalmayı tercih etmek
- Diğer insanların konuşmaktan keyif almadığı ve uzak hissettikleri bir sosyal ilişki örüntüsüdür.
Bu durum, otizmli bireylerin sosyal etkileşimlerde daha mesafeli olmalarına neden olabilir. Fakat anlayışlı ve saygılı bir çevre desteği, onların sosyal dünyaya katılmalarını kolaylaştırabilir.
- Davranışlarda Tek Tipleşme ve Aynılaşma (Tekrarlayan Davranışlar)
Davranışlarda tekrarlayan kalıplar ve alışkanlıklar, otizmli bireylerin kendilerini güvende hissetmelerini sağlar. Günlük hayatlarında aşinalık ve aynılaşma isteği oldukça baskın olabilir
- Aynılık, aşinalık ve benzerlik arayışı çok baskındır. Bireyler aynı davranışları sergilemeyi tercih ederler.
- Basit hareketleri veya yaşam deneyimlerini benzer şekillerde sergileme eğilimi vardır.
- Kısıtlı ama tekrarlayan ve yoğun beceri ve ilgi alanları vardır. Bu beceri ve ilgi alanları diğer insanlarla etkileşimi ve gelişimi engelleyen güçtedir.
- Özel ilgi alanlarına yönelim olabilir. Bu ilgi alanları tek tipleşir ve yoğunlaşır.
Bu tekrarlayan davranışlar, otizmli bireylerin dünyayı daha kontrol edilebilir bir yer olarak algılamalarına yardımcı olur. Anlayışla yaklaşan bir çevre, bireylerin bu davranışlarıyla baş etmelerine ve uyum sağlama süreçlerine katkıda bulunabilir.
Özetle: Tekrarlara yatkınlık, iletişim ve anlama zorlukları, Uyumlanma becerisinde eksiklikler, sosyal ilişkilerde güçlükler görülür. Bu örüntülerin günlük yaşamı zedeleyecek kadar baskın ve belirgin olma durumudur.
Otizm Yetişkinlikte Görülür mü?
Otizm sadece çocuklukta görülmemektedir. Bireyler yüksek işlevli olabilir. Hayata daha iyi adapte olmuş olabilirler. Buna rağmen yüksek işlevli otizm yetişkinlikte görülebilir. Kültüre bağlı otizm atipik bir şekilde görülebilir. Yetişkinlerde Otizm psikoz, kişilik bozukluğu, depresyon ve anksiyete ile karışabilir. Bu konuda bir uzmanın dikkatli değerlendirme yapması gerekmektedir.
Erkeklerde Otizm, yaygın ve daha hafif biçimlerde sıklıkla görülür. Kadınlarda Otizm, daha seyrek görülür. Seyir ise ağır ve yoğun formlarda otizm görülür.
Yüksek İşlevli Otizm Nedir?
Zekâ veya zihinsel kusuru olmayan otizmdir. Otizm spektrumunun içindedir. Kişilerin hayatta bağımsız şekilde devam edebildiği bir otizm türüdür. Yüksek işlevli otizmi olan kişilerin becerileri vardır. Entelektüel becerilerde genel olarak başarılıdır. Buna rağmen insan etkileşimlerinde sorun yaşarlar.
Sözel olmayan ipuçlarını anlamada, empati kurmada ve başkalarıyla ilişkilerini sürdürebilmede zorlanmalar görülebilir. Özgün ilgi alanlarına yoğunlaşma, tekrarlayan davranış kalıpları ve alışkanlıkları vardır.
Espri, mecaz ve ima gibi soyut kavramları yorumlamakta sıkıntı yaşarlar, bu durumda sosyal etkileşimlerde zorluk yaratır. Karşılıklı ilişki kurma konusunda seçici veya mesafelidirler. Günlük hayatlarını kendi ilgi duydukları şeylere ve rutinlerine doğru sürdüren kişilerdir.
Yüksek işlevli erişkin otizmli bireyler güçlü ve yoğun ilgi alanlarına sahiptir. Örneğin, belirli bir konu da uzmanlık derecesinde bilgi sahibi olabilirler. Detay odaklı düşünme sistemi, başarılı olmalarına yardımcı olabilir. Bu durumda maskeli bir otizm sürecine neden olabilir. Bir diğer önemli sorun ise duyusal hassasiyetler yaşamalarıdır. Gürültü, parlak ışıklar, dokunsal uyaranlar gibi çevresel uyaranlara karşı duyarlılık sergilerler.
Yetişkinlikte Otizm Tanı ve Tedavisi
Yetişkinlerde yüksek işlevli otizmliler psikoterapi veya psikoeğitim almasında yarar vardır. Dışarıdan işlevsel göründükleri halde zeka seviyeleri ile işlevsiz yanlarını gizleyebilirler. Buna rağmen bu gizleme hali bireylerin günlük yaşamlarını rahatlatmalarına yol açmaz. Yetişkinlerde Otizm tanısı konulmasının kendilerini kusurlu hissettikleri hali azaltabilir.
Yetişkinlerde otizmi değerlendirirken danışanların aile, kültür, din ve yaşam öyküleri hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Otizm gibi gözüken veya otizmi maskeleyen örüntüler tespit edilmelidir. Örnek; Duygularını bastırarak büyütülmüş ve fazlaca şiddet görmüş bir çocuk klinik boyutta iletişim ve sosyal yetersizlik yaşayabilir. Bu tip durumlar göz önünde bulundurulmalıdır.
Yetişkinlerde otizm amaçlı psikoterapi uygulanırken, sosyal beceriler de kazandırılması amaçlanır. Birlikte provalar yapılabilir. Sandalye çalışmaları yapılır. Otizmin bağlanma ve nesne ilişkisi (bakım verenle ilişkisi) temelleri psikoterapide çalışılabilmektedir.
Yetişkinlerde otizm nedenli travmatize olmuş olabilirler. Bu süreçte sosyal iletişim becerilerini zedeleyen travmalar psikoterapi yöntemiyle çalışılabilir. Ailelerde bazı durumlarda sürece dahil edilir. Bu süreçte partner, anne, baba, öğretmenler veya çocuklar dahil edilerek psikoeğitim verilir. Yetişkin otizmli bireylerin travmatize olmalarının önüne geçilebilir.
Otizmde İlaç Tedavisi Var Mı?
Otizmde bir ilaç tedavisi yoktur. Bu durumun nedeni otizme özgü bir reseptör veya protein yoktur. Beyin bağlantısallığı veya beyin bölgesi ile ilişkilendirilebilir bir yanı olmadığı için ilaç tedavisi geliştirilememektedir. Karmaşık etmenlerle ortaya çıkmış bir durum olması nedeniyle psikoterapi ve sosyal destek ile tedavi süreci desteklenmektedir. Otizmden kaynaklı gelişen ikincil psikiyatrik rahatsızlıklar için ise ilaç tedavisi uygulanmaktadır. Otizm kaynaklı anksiyete veya depresyon gelişimi sorunlarında ilaç tedavisi uygulanmaktadır.
Asperger ve Yüksek İşlevli Otizm Farkı Nedir?
Otizm spektrum bozuklukları, bireylerin sosyal, iletişim ve davranışsal alanlarda yaşadığı çeşitli zorluklarla kendini gösterir. Bu spektrum içerisinde yer alan Yüksek İşlevli Otizm ve Asperger Sendromu, birçok benzer özelliğe sahiptir. Bazı açılardan birbirlerinden ayrılabilir. Bu iki durum arasındaki farkları daha iyi anlamak, bireylerin ihtiyaçlarına yönelik uygun destek ve yaklaşımların belirlenmesine yardımcı olabilir.
| Özellik | Yüksek İşlevli Otizm (High-Functioning Autism) | Asperger Sendromu |
| Tanım ve İşlevsellik Düzeyi | Otizm spektrumunun bir parçasıdır, bağımsız işlevsellik yüksektir; ancak sosyal, iletişim ve tekrarlayan davranış sorunları olabilir. | Otizm spektrumunda yer alır, entelektüel ve sözel beceriler güçlüdür; sosyal iletişimde güçlükler yaşanır. |
| Dil ve İletişim Becerileri | Erken çocuklukta konuşma gecikmesi olabilir, ancak dil becerileri sonradan gelişebilir. | Normal veya üst düzey konuşma becerilerine sahiplerdir; ancak sosyal iletişimde zorlanabilirler, esprileri veya mecazi anlamları anlamakta güçlük çekebilirler. |
| Sosyal Etkileşim | Sosyal ipuçlarını anlama ve empati kurmada zorlanabilir, sosyal ilişkileri başlatmakta ve sürdürmekte güçlük çekebilirler. | Sosyalleşmek isterler ancak nasıl yapacakları konusunda zorluk yaşarlar; başkalarıyla konuşmayı başlatma ve devam ettirmede sınırlılık görülebilir. |
| Davranış Kalıpları ve İlgi Alanları | Tekrarlayan davranışlar ve sınırlı ilgi alanları olabilir, ancak yoğunluğu Asperger kadar belirgin olmayabilir. | Çok dar ve yoğun ilgi alanları olabilir; belirli konularda derin bilgiye sahip olma eğilimi gösterirler. |
| Duyusal Hassasiyet | Gürültü, ışık veya dokunsal uyaranlara karşı hassasiyet sık görülür, ancak bireysel farklılıklar olabilir. | Gürültü, ışık ve dokunsal uyaranlara duyarlıdırlar; bu duyusal hassasiyetler Asperger’de de yaygındır ancak kişiden kişiye değişiklik gösterebilir. |
Yüksek İşlevli Otizm ve Asperger Sendromu arasındaki bu ince farklar, her bireyin benzersiz olduğunu ve her bireyin gereksinimlerinin farklı şekillerde ele alınması gerektiğini gösterir. Bu farklıkları tespit edebilecek bir uzman psikolog desteği alınması bireylerin kaliteli bir yaşama kavuşmaları açısından yarar sağlar.
Sıkça Sorulan Sorular
Otizm sıklıkla çocuklukta teşhis edilir fakat bazı bireylerin otizm ile ilgili semptomları spektrumun daha işlevsel noktalarında kalabilir. Bu sebeple tanı alması yetişkinlik yıllarına kadar gelebilir. Bazı durumlarda hiçbir tanı almadan hayatlarını sürdürebilirler. Yetişkinlerde otizm tanısı sıklıkla sosyal iletişim problemleri, tekrarlayan tek tip davranış paternleri ve sınırlı ilgi alanları olmasıyla karakterizedir.
Otizm genellikle erken çocukluk döneminde görülür, 2 yaş ve civarlarında kendini gösterir. Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı bazı durumlarda yetişkinlikte konur. Belirtiler hafif veya sosyal ortamlarda görülemeyecek kadar sınırlı ise otizm tanısı 20’li yaşlara kadar konulamayabilir.
Ailelerin yeterince farkındalık sahibi olmaması, otizmin ağır bir bozukluk olduğunun düşünülmesi, uzmanlar tarafından otizm spektrumunu tanınmıyor olması, farklı tanılarla takip edilmeleri örnek; kişilik bozukluğu, depresyon, anksiyete bozuklukları, obsesif kompulsif bozukluk veya dehb tanıları ile sıklıkla karıştırılır. Bu durum tanılama sürecinde yanlışlıklar yaratabilir. Bu sebeple otizm tanısının geç konmasına neden olabilir.
Otizm sonradan gelişmez. Otizm spektrum bozukluğu doğuştan gelir. Çocukluk döneminde belirginleşir veya semptomlar artar. Bir birey yetişkinlikte otizmli bir özellik kazanmaz. Otizm belirtileri yetişkinlikte keskinleşir ve belirgin hale gelebilir. Bu durum yetişkinlikte oluştuğu anlamını taşımaz. Otizm, erken dönem çocukluk döneminden itibaren gelişen nörogelişimsel bir bozukluktur.
Yetişkinlerde hafif otizm belirtileri, sosyal etkileşim, iletişim ve tekrarlayan davranışlarla ilişkilidir. Bu belirtiler genellikle hafif seyirlidir. Bireyler otizm spektrum bozukluğunu işlevsel bir yönde deneyimledikleri için semptomları pek görülmez. Fakat yetişkinlerde hafif otizm belirtileri şunlar olabilir; Sosyal ilişki zorlukları, iletişim problemleri, rutini bırakma ve değişim zorlukları, duyusal duyarlılık, takıntılı ve tekrarlayan davranışlar ile belirti gösterir. Otizm tanısı, yetişkinlerde doğru bir değerlendirme ve uzman hekim görüşü ile konulabilir.
Otizm tanısı ve tedavisinde, genellikle çocuk ve ergen psikiyatristi, yetişkin psikiyatristi, klinik psikolog, çocuk nörolojisi, yetişkin nörolojisi uzmanları ilgilenmekte ve görev almaktadır.
